اشاراتی درباره زندگی علمی برادران بنوموسی؛ سه مهندس ایرانی در بغداد

سن برادران بنوموسی را در ابتدای خلافت مامون بین 7 تا 10 و در پایان خلافت او بین 27 تا 30 سال آورده‌اند. برادران بنوموسی پس از مرگ پدر تحت سرپرستی مامون، به آموختن علوم در بیت‌الحکمه پرداختند. بیت‌الحکمه موسسه بزرگ فرهنگی بود که در آن به ترجمه آثار از زبان‌های مختلف به زبان عربی پرداخته می‌شد. مأمون، نخست اسحاق بن ابراهیم مصعبی و سپس یحیی بن ابی منصور را به سرپرستی آنان گماشت.

سرپرستان برادران بنوموسی

اسحاق بن ابراهیم مصعبی؛ او ریاست شرطه بغداد را در زمان مامون، معتصم، واثق و متوکل برعهده داشت. او پسرعموی طاهر ذوالیمینین و از آل طاهر بود که به تشیع شهرت داشتند. زمانی که امیر بغداد بود، به دستور معتصم و به فرمان او با کمک افشین سپاه خرم‌دینان را شکست داد. جنگی که در آن بابک خرم‌دین اسیر و بعد به دار آویخته شد. مامون مرتب به اسحاق نامه‌هایی درباره مراقبت از برادران بنوموسی می‌نوشت، طوری که اسحاق می‌گفت مامون مرا دایه و پرستار پسران موسی بن شاکر کرده است.

یحیی بن ابی‌منصور؛ «بزیست فیروزان» که ترجمه نامش پس از اسلام آوردن به عربی «یحیی بن ابی‌منصور»  شد، بزرگ خاندان «بنومنجم» است. او در بغداد در خدمت فضل بن سهل، از وزیران نام‌دار ایرانی، بود. پس از کشته شدن فضل، منجم وارد دربار مامون شد و به دعوت او اسلام آورد. او سرپرست گروه‌های نجومی‌ای بود که با رصد محیط زمین را یافتند و هم‌چنین زیجی موسوم به زیج ممتحن مامونی تالیف کرد.

زندگی برادران بنوموسی در نوجوانی

این برادران در نوجوانی و هنگام علم‌آموزی وضع مالی مناسبی نداشتند، اما اندك‌اندك صاحب ثروت و نفوذ بسیار شدند.

در برخی منابع از محمد با شهرت «جلیس» یاد شده است كه نشان‌دهنده جایگاه او نزد خلفای عباسی است. او که به كارهای سیاسی گرایش داشت، سرانجام از سرداران شد. گفته شده معتصم عباسی، محمد  را به روم فرستاد تا درباره اصحاب كهف تحقیق كند. محمد هندسه و نجوم را خوب می‌دانست و به اصول اقلیدس و بطلمیوس كاملاً آشنا بود.

اما احمد در «علم حیل» (علم مکانیک) استاد بود و در آن موفقیت‌هایی داشت که نه برادرانش و نه حتی پیشینیان به آن دست نیافته بودند. احمد برای مدتی والی برید (سرپرست امور ارسال نامه) سرزمین شام بود. حسن نیز در هندسه یگانه زمان خویش بود. او از کتب هندسه تنها شش مقاله اول اقلیدس در اصول هندسه را که تنها نیمی از آن بود، خوانده بود، ولی می‌توانست مسائلی را استخراج کند که حتی پیشینیان در آن‌ها توفیقی نداشتند.

زندگی سیاسی برادران بنوموسی

هر سه برادر در فعالیت‌های علمی با یكدیگر همكاری می‌كردند و اشتغال اصلی آنان ریاضیات بود، اما در كارهای سیاسی نیز تاثیر داشتند. محمد و احمد در شمار بزرگان درگاه خلافت بودند. متوكل پس از رسیدن به خلافت به برخی از بزرگان ازجمله برادران بنوموسی در سامرا زمین داد و هنگامی که تصمیم به بنای پایتخت جدیدی گرفت، ماموریت انتخاب محل مناسب را به محمد و مهندسان دیگر دربارش سپرد. هم‌چنین هنگامی که مسئول دیوان توقیع متوكل از او خواست تا چند تن از بزرگان را به او معرفی کند تا مبلغی را كه برای ساختن شهر لازم است از ایشان بگیرد، متوكل فهرستی تهیه كرد كه در آن نام محمد و برادرش احمد در كنار افرادی چون وزیر متوكل  و برادران وزیر و دیگر بزرگان آمده بود.

 تمامی این روایت‌ها نشان از مقام و موقعیت بنوموسی در دربار دارد و این‌كه آنان از بزرگان و متمولین نزدیک خلیفه به شمار می‌رفتند.

بنوموسی و نهضت ترجمه

برادران بنوموسی از فعال‌ترین اعضای بیت‌الحکمه بودند. بنوموسی مستقلاً و نه به درخواست خلفا به جمع‌آوری كتاب‌های علمی و ترجمه آن‌ها اهتمام داشتند. آن‌ها به سبب احاطه علمی‌شان دیگران را در كار ویرایش و اصلاح ترجمه‌ها یاری می‌کردند و در صورت نیاز خود به مطالعه ترجمه و اصلاح غلط‌های آن می‌پرداختند.

گفته شده درآمد سالانه محمد در بغداد و فارس و دمشق و دیگر جاها به حدود چهارصد ھزار دینار و درآمد احمد به حدود ھفتاد ھزار دینار می‌رسید. آن‌ها با این ثروت افرادی را با هزینه خود به سرزمین روم (بیزانس) می‌فرستادند تا كتاب‌ها و نوشته‌های غرب در فلسفه، هندسه، موسیقی، حساب و پزشكی را با خود بیاورند. هم‌چنین مترجمان را از هرگوشه جهان با دادن هدایا و امتیازات به مركز خلافت جلب می‌كردند. ازجمله معروف‌ترین این مترجمان حنین بن اسحاق و ثابت بن قره بودند. آنان گاه خود به آسیای صغیر سفر می‌كردند تا نسخه‌های بعضی از كتب را خریداری كنند. در یكی از همین سفرها بود كه در بازگشت از روم شرقی، ثابت بن قره را كه به شغل صرافی اشتغال داشت، با خود به بغداد آوردند. خانه بنوموسی كانون علمی واقعی بود و رابطه آن‌ها با مترجمان گاه به دوستی عمیقی ختم می‌شد، چنان‌که رابطه  ثابت با بنوموسی چنان بود كه او در خانه محمد سکنا گزید و به ترجمه و کسب دانش پرداخت.

مترجمان شاغل نزد بنوموسی

حنین بن اسحاق؛ حنین بن اسحاق، ملقب به شیخ المترجمین، از بزرگ‌ترین پزشکان و مترجمان عهد خود بود. او از طرف خاندان بنوموسی مامور یافتن دست‌نویس‌های علمی در یونان شد و از طرف مامون نظارت بر دارالحکمه را عهده‌دار بود. او به‌خاطر میزان مهارتش در ترجمه از برادران بنوموسی ماهانه 500 دینار (حدود 2125 گرم طلای تقریبا خالص) دریافت می‌کرد و مامون برابر با وزن کتاب ترجمه‌شده به او طلا می‌داد.   

ثابت بن قره؛ ثابت تحت نظر برادران بنوموسی به ترجمه و کار علمی پرداخت. او مترجم کتب ارشمیدس و از بنیان‌گذاران ایستایی شناسی (استاتیک) در مکانیک است و در مورد ساعت‌های آفتابی نیز کتاب تالیف کرده است.

کارهای علمی بنوموسی

با توجه به دانش و مهارت بنوموسی در علوم گوناگون، بسیاری از امور ساخت و مهندسی به آن‌ها ارجاع داده می‌شد. ازجمله نظارت بر حفر بعضی از نهرهای بزرگ، مانند نهر جعفریه یا نهر عمود بن منجم در نزدیكی بصره. دستاوردهای علمی بنوموسی در نجوم و ریاضی نیز چشم‌گیر است. نشان این ادعا اشتغال دائمی آنان به رصد در زمان مامون است كه نتیجه آن تالیف كتاب مهم «فی سنة‌ الشمس» شد. بنوموسی تعدادی از رصدها را از خانه شخصی خود روی پل بغداد انجام می‌دادند.

نمونه‌ای از تالیفات بنوموسی

فی سنة الشمس؛ این کتاب نخستین اثری است كه علاوه بر توضیح و شرح مطالب بطلمیوس به نقد و تكمیل آن با استفاده از داده‌های رصدی جدید پرداخته است.

معرفة مساحة الأشكال البسیطة والكرویة؛ به‌سختی می‌توان نوشته‌های این برادران را از هم جدا کرد. با وجود این، می‌توان کم‌وبیش یقین داشت که برادر بزرگ یعنی محمد تنها به ریاضیات می‌پرداخت و مهم‌ترین نوشته او کتابی است به نام «معرفه مساحه الاشکال البسیطه و الکرویه» یعنی شناسایی شکل‌های روی صفحه و شکل‌های کروی که به‌احتمال دو برادر دیگر هم در تنظیم آن نقش داشته‌اند. این كتاب از مشهورترین آثار بنوموسی در هندسه، مهم‌ترین اثر ریاضی بازمانده از آن‌ها و نخستین اثر مهم در ریاضیات دوران اسلامی است.
مسئله تثلیث زاویه با این کتاب به دنیای غرب معرفی شد و نظریات آن‌ها بر كار هندسه‌دانان قرون وسطا اثر گذاشت. لئوناردو فیبوناتچی، کاشف اعداد فیبوناتچی، در مسائل هندسی خود از این اثر بنوموسی استفاده بسیار كرده است. آن‌ها مساحت دایره را با روشی كاملاً متفاوت با روش ارشمیدس، محاسبه كردند. به دست آوردن نسبت قطر به محیط دایره (عدد پی) از دیگر كارهای آنان است. آن‌ها هم‌چنین در این کتاب روش به دست آوردن كعب (محاسبه ریشه سوم) تقریبی اعداد را بیان می‌كنند.

الآلة التی ترمز نبضها؛ این كتاب در موسیقی است. در این كتاب علاوه بر پرداختن به نظریه موسیقی به طرح چند وسیله خودكار در نواختن موسیقی پرداخته شده است. این كتاب را به احمد یا محمد نسبت می‌دهند.

الحیل؛ کتاب الحیل اولین کتاب تخصصی در مهندسی مکانیک‌ در تاریخ تمدن اسلامی است و بی‌نظیرترین‌ کتاب‌ مهندسی‌ در تاریخ قرون مـیانه مـحسوب می‌شود و مشهورترین اثر بنوموسی نیز هست. این کتاب شامل عکس و نحوه کارکرد حدودا صد دستگاه است که 25 تای آن را مولفان از آثار هرون و فیلون گرفته‌اند و بقیه ساخت خود ایشان است. این دستگاه‌ها خودكار و با استفاده از خواص مكانیكی سیالات كار می‌كنند. در این كتاب طرز كار دستگاه‌های زیادی  شرح داده شده؛ مثلا طرز كار سیفون یا آبدزدك ساده. چراغی كه شعله‌هایش خودکار تنظیم می‌شود و سوخت می‌گیرد، یك نوع دَم برای بیرون كردن هوای آلوده از چاه‌ها و نیز بیل مكانیكی برای حفاری در كف رودخانه و دریا، تنگی كه دو مایع پشت سر هم در آن ریخته می‌شود و سپس این دو مایع را به‌تناوب و به مقدار معلوم تخلیه می‌كند؛ یا سطل‌هایی كه دائما از آب پر می‌شوند مگر آن‌كه مقدار زیادی آب از آن‌ها برداشته شود و نیز فواره‌هایی که شکل آن‌ها به تناوب دگرگون می‌شود. دستگاه بنیادی دیگری که در این کتاب شرح داده شده و در طراحی بسیاری از دستگاه‌های بنوموسی از آن استفاده شده، جام عدل یا همان کاس‌العدل است و در تعریف آن گفته شده جامی است که در آن می‌توان مقداری آب ریخت و اگر یک مثقال آب به آن اضافه شود، همه آب از آن خارج می‌شود. از دیگر نوآوری‌های آن‌ها می‌توان به شیر مخروطی اشاره کرد و این‌که آن‌ها برای نخستین ‌بار و پانصد سال قبل از اروپاییان میل لنگ را در تاریخ دانش فنی به کار برده‌اند.

هم‌چنین در مورد دستگاهی که در سامرا ساخته بودند، گفته شده که دستگاه كره بزرگی بود كه روی آن صورت‌های فلكی و ستاره‌ها آمده بود. این دستگاه با نیروی آب كار می‌كرد و طوری طراحی شده بود كه هرگاه ستاره‌ای را در حال غروب نشان می‌داد، همان ستاره در همان زمان در آسمان در حال غروب دیده می‌شد. این دستگاه ماکت الگوی نظام بطلمیوسی بود. مهم‌ترین حرکت علمی بنوموسی کوشش آن‌ها برای دست یافتن به سیستم کنترل خودکار است تا ماشین‌هایی بسازند که بدون دخالت انسان مدت زیادی کار کنند. برادران فرهیخته بنوموسی در گشایش دروازه‌های علم و صنعت به روی دنیای اسلام ایفاگر نقش مهمی بوده‌اند، اختران سه‌گانه‌ای که نامشان تا ابد در آسمان علم پرفروغ است.